Większość dotychczasowych opracowań poświęconych dziejom architektury Wrocławia pomija mosty, a przecież od wieków wyraźnie akcentują się w krajobrazie miasta, nadając mu niepowtarzalny charakter i szczególny klimat. Mosty wrocławskie spajają główne brzegi Odry - największej na tym obszarze rzeki.
Odra rozgałęzia się we Wrocławiu na liczne odnogi, łączące się przy wylocie z miasta w jedno koryto. Tu też dołączają do Odry ważniejsze jej dopływy: Bystrzyca, Oława, Ślęza i Widawa. Ta mnogość rzek zdecydowała o konieczności budowy mostów na trasach przelotowych, wiodących z zachodu na wschód i z południa na północ. Są więc te mosty, z całym bogactwem swych form, materiałów i technologii, świadectwem wielowiekowego współżycia miasta z rzekami.
Pierwsze przeprawy mostowe powstały przed ponad tysiącem lat, gdy Wrocław był jeszcze książęcą osadą zlokalizowaną na Ostrowie Tumskim. Były one widocznie nader trafnie lokalizowane, skoro do dzisiaj w tych samych miejscach mosty istnieją, choć miasto się zmieniło, rozrosło, a i mosty nie są te same.
Mosty budowano nie tylko na Odrze i jej odnogach, ale także nad korytami fos miejskich, zasilanych rzeką Oławą (zdjęcie nr 1).
Koryto najstarszej fosy - Oławy z roku 1291 zasypano w latach 1866-1868 po epidemii cholery, wiążąc jej wybuch z zanieczyszczeniami fosy. Do tego czasu na wąskiej Oławie i kanale łączącym ją z Odrą istniało kilkanaście malowniczych drewnianych i kamiennych mostków, co możemy zobaczyć na starszych widokowych planach miasta: http://wroclaw.dolny.slask.pl/mapy/1562/menu.htm i http://wroclaw.hydral.com.pl/mapy/XII/menu.htm. Były to przedstawione tu w kolejności ich usytuowania, rozpoczynając od wschodu:
- most „Złoty” (Goldbrücke) nad kanałem doprowadzającym wodę z Odry, w miejscu dzisiejszego nowego osiedla pomiędzy ulicami W. Kraińskiego, Świętego Ducha i A. F. Modrzewskiego, pomiędzy dawnymi ulicami Świętego Ducha i Kościelną;
- most „Przy Wieży Krupniczej” (Gute Graupenbrücke), na obecnym skrzyżowaniu ulic W. Kraińskiego i J. Purkyniego, w ciągu dawnej ul. Szerokiej, również nad kanałem odrzańskim;
- most „Jaskółczy” (Schwalbenbrücke) na tyłach klasztoru Dominikanów był ostatnią przeprawą nad kanałem zasilającym Oławę – fosę miejską i stał w miejscu, gdzie obecnie bierze swój początek ul. W. Kraińskiego [wg mnie chodzi o ul. Janickiego] przy pl. Dominikańskim (dawniej ul. Biała Oława dochodziła tu do pl. Dominikańskiego);
- most „Koci” (Katzelbrücke), obecnie miejsce wylotu ul. Bernardyńskiej na pl. Dominikański, łączył dawną uliczkę Kacerska Górka z ul. Kościelną na Nowym Mieście;
- most „Pod Zielonym Drzewem” (Grüne Baumbrücke) na obecnym pl. Dominikańskim (w ciągu dawnej ul. Pocztowej) do 1554 r. był mostem drewnianym, zwodzonym, w 1727 r. został przebudowany na kamienny łukowy;
- most „Oławski” (Ohlauerbrücke) przy obecnym pl. Dominikańskim, w ciągu ul. Oławskiej, przy dawnym pl. św. Krzysztofa, był pierwszym mostem na Oławie Miejskiej o konstrukcji dwuprzęsłowej (1507);
- kładka „Krzysztofa” (Christphoristeg) na obecnym pl. Dominikańskim, prowadząca z dawnej uliczki „Boczny worek” na placyk przed kościołem św. Krzysztofa, była drewnianą konstrukcją na palach z 1699 r.;
- most „Jeleni” (Hirschbrücke) o nazwie wziętej od starej słodowni „Pod Czerwonym Jeleniem” przy obecnej ul. Kazimierza Wielkiego, którą łączył z obecną ul. łaciarską (dawniej ulice Hummerei i Altbüßerstraße), powstał w 1554 r. i był początkowo zwodzony (zdjęcie nr 2);
- kładka „Kapeluszników” (Hutmachersteg) w ciągu obecnych ulic Szewskiej i Widok przed dawną Bramą Menniczą w 1792 r. została przebudowana na most ruchomy;
- most „Świdnicki” (Schweidnitzerbrücke) w ciągu ul. Świdnickiej, wybudowany w latach 1520–1526 jako masywna konstrukcja kamienna;
- kładka „Doroty” (Dorotheensteg) w przedłużeniu przejścia św. Doroty, wsparta na dwóch drewnianych filarach, służyła wyłącznie jako przeprawa piesza;
- most „Naczelnego Urzędu” (Oberamtsbrücke) wziął swą nazwę od budynku urzędu stojącego niegdyś w miejscu dzisiejszej tzw. „Starej Giełdy”, usytuowany w ciągu obecnej ul. E. Gepperta (dawniej ul. Zamkowej), od 1558 r. zwodzony, w 1612 r. przebudowany na kamienny o zmienionej nazwie „Zamkowy” (Schlossbrücke);
- most „Siedmiu Kół” (Siebenradebrücke) w pobliżu młyna o tej samej nazwie łączył obecną ul. K. Szajnochy z pl. Bohaterów Getta, dawną ul. Rossmarkt z pl. żydowskim, późniejszym pl. Karola;
- most „Ruski” (Reuschebrücke) w ciągu ul. Ruskiej, początkowo drewniany, w 1582 r. przebudowany na kamienną konstrukcję łukową;
- most „Mikołaja” (Nikolaibrücke) w ciągu ul. św. Mikołaja, początkowo drewniany z wieżą i bramą, w 1574 r. przebudowany na kamienny;
- kładka „Białoskórnicza” (Weissgerbersteg), łącząca malownicze domki białoskórników przy ulicach Białoskórniczej i Nowy Świat;
- most „Wszystkich Świętych” (Allerheiligenbrücke) lub „Szpitalny” (Spitalbrücke), o charakterze obronnym, wybudowany w 1526 r., będący ostatnim przejściem na Oławie Miejskiej przed jej ujściem do Odry.
Dokładny wygląd większości tych mostów jest nie do odtworzenia z powodu braków przekazów ikonograficznych. Zachowały się jedynie pochodzące z lat 1824–1827 widoki czterech: drewnianego mostu „Białoskórniczego”
i kamiennych, dwuprzęsłowego – „Oławskiego”
„Pod Zielonym Drzewem”
i „Krupniczego” .
Ich autorem jest wrocławski malarz, grafik i litograf Heinrich Mützel (1797-1868). Na uwagę zasługuje również akwarelka nieznanego artysty. Akwarelka ta jest dwustronna i zawiera widoki Oławy Ruskiej i Oławy Białoskórniczej z ich drewnianymi mostkami.
Dużą wartość historyczną posiada kilka zachowanych archiwalnych projektów budowlanych. Przedstawiają one ostatnie wersje niektórych mostków pierwszej fosy miejskiej.
Równolegle do najstarszej fosy – Oławy biegła czternastowieczna szeroka fosa, której fragmenty zachowały się do naszych czasów. Okalała ona miasto półpierścieniem od południa. Także i na niej istniało około dziesięciu przepraw mostowych. Były to konstrukcje drewniane, łatwe do zniszczenia przez obrońców w wypadku oblegania miasta. Jak wyglądały te mosty? I w tym przypadku nie mamy pełnych przekazów ikonograficznych. Wiemy, jakie były mosty znajdujące się przy bramach miejskich, leżących na głównych kierunkach wylotowych – Bramach Oławskiej, Świdnickiej i Mikołajskiej. Widnieją one bowiem na rycinach Bartela Weihnera,
Johanna Davida Schleuena i Fredricha Gottlieba Endlera.
Warto wspomnieć, że na początku w. XIX do przeobrażenia wielu mostów we Wrocławiu przyczynił się sam Napoleon Bonaparte, a ściślej jego brat Hieronim, który zdobył Wrocław w 1807 r. Wówczas na jego rozkaz rozpoczęto wyburzania fortyfikacji wraz z bramami i prowadzącymi do nich mostami. W tych samych latach założono promenady wzdłuż dzisiejszej ul. Podwale (wg projektu Johanna Fredricha Knorra i Moritza Eichborna), posadzono drzewa i urządzono na pobastionowych wzgórzach punkty widokowe. Miasto utraciło wówczas charakter obronny, zatem i przy budowie nowych mostów nastawiano się już tylko na ich funkcjonalność i trwałość.
Także dziś na fosie miejskiej w miejscu starych mostków istnieje kilka przepraw. Zaliczyć do nich
możemy malowniczą kładkę u wylotu dawnej Zatoki Gondol,
rozpiętą pomiędzy Muzeum Narodowym a Wzgórzem Polskim, posiadającą konstrukcję betonową z 1928 r. w miejsce poprzednich drewnianych,
most miejski w ciągu ul. Piotra Skargi,
przebudowany w 1969 r. (miejsce dawnego mostu Fenigowego z 1842 r.), kładkę dla pieszych przy pl. Wolności
oraz drewnianą kładkę dla pieszych, zwaną św. Antoniego od ulicy będącej jej przedłużeniem w kierunku ul. Podwale. Ta ostatnia, odbudowana po wojnie ok. 1948 r., została poddana gruntownemu remontowi w latach 1984-1985.