Data i cel fundacji w Nowogrodzie Bobrzańskim

Znany jest dokument fundacyjny dla klasztoru wydany przez Henryka Brodatego w 1217 roku, z racji występowania w nim tytulatura „dux Cracovie” jego autentyczność jest wątpliwa. Znana jesy także bulla papieża Honoriusza III z 1219 roku, która potwierdza zamiar ufundowania klasztoru w Nowogrodzie przez księcia. Biorąc pod uwagę te dwa dokumenty, niezależnie od prawdziwości pierwszego – można śmiało wysnuć tezę, że klasztor w Nowogrodzie została ufundowany pod koniec drugiej dekady XIII wieku.

Jaki był cel tej fundacji? Najprawdopodobniej była ona związana z akcja kolonizacyjną prowadzoną przez księcia Henryka Brodatego. W starszej literaturze panowało także przekonanie, że Henryk Brodaty dokonał fundacji za namową żony Jadwigi. Bardziej prawdopodobna jest jednak wersji związana z akcją kolonizacyjną księcia. Dlaczego?
Fundacja była skromna, składała się głównie ze 120 łanów lasu, który mnisi mieli własnym kosztem zasiedlić. Podobny charakter miały nadania księcia Henryk I Brodaty dla klasztoru w 1237 r.: 200 małych łanów w okręgu lubuskim, w skład których wchodziły głównie lasy i puste przestrzenie, czekające na zasiedlenie. W okolicznych Żarach książę na własny koszt i za pomocą własnych ludzi dokonywał akcji kolonizacyjnej. W świetle powyższych faktów jasne staje się, że fundacja klasztoru miała charakter czysto kolonizacyjny.

Klasztor w Nowogrodzie niewątpliwie do 1260 roku podlegał w jakiś sposób klasztorowi wrocławskiemu. Najprawdopobodniej Nowogród był prepozyturą podlegająca Wrocławiowi. Ciekawą sprawą jest, że kanonicy żagańscy za wszelką cenę próbowali zatrzećślady świadczące o panującej zależności. W Kronice Opatów agańskich, autorstwa opata Ludolfa z Żagania, nie znajdziemy ani słowa mówiącego o stosunkach jakie łączyły te dwa klasztory. Podległość Nowogrodu jest jednak bezsprzeczna. W archiwum zachował się dokument wystawiony przez biskupa Wawrzyńca w 1227 roku, o podległości klasztoru Nowogrodzkiego mówiący.

W pełni samorzadni

Od samej chwili powstania kanonicy rośli w siłę dzięki licznym nadaniom oraz dzięki własnej ciężkiej pracy. W roku 1260 prepozytura została podniesiona do rangi opactwa. Dzięki temu posunięciu w pełni uniezależniono się od Wrocławia.
Pierwszym znanym opatem został dotychczasowy prepozyt – Henryk. Po około 20 latach rządów, opat Henryk rezygnuje z pełnionej funkcji. Jego miejsce zastępuje Burchard.Najprawdopobodniej było to związane z chęcią całkowitego uniezależnienia się od klasztoru macierzystego. Henryk jako prepozyt niewątpliwie był człowiekiem z Wrocławia.
Historia pokazuje, że Wrocław nie dał tak łatwo za wygraną. Konwent wrocławski ostro sprzeciwił się wyborowi Burcharda na opata. Wrocławski opat Mikołaj Kwas zapewne uważał, że jego zdanie powinno się liczyć przy wyborze. Cała sprawa oparła się o Arrovaise(główną siedzibę kongregacji do któej należały oba klsztory. Klasztor Arrovaise mieścił się w północnej Francji) , gdzie obaj opaci przedstawiali swoje racje. Ostatecznie Burcharda pozostawiono na stanowisku. Mikołaj, najpewniej w zamian za ustępstwa, został wybrany definitorem kongregacji.

Translacja do Żagania

Pierwszy etap „życia” klasztoru kończy się w roku 1284. Wtedy to za sprawą księcia żagańskiego Przemka i biskupa Tomasza II klasztor zostaje przeniesiony z Nowogrodu do Żagania. Kanonicy zmieniając miejsce zamieszkania zachowali wszystkie dotychczasowe przywileje. Opuszczając starą siedzibę klasztor posiadał 402 łany w dziewięciu wsiach i prawo do pobierania dziesięciny w trzech wsiach. Zdecydowana większość uposażenia klasztornego dotyczyła ziem na południe i wschód od Nowogrodu Bobrzańskiego, słabych i silnie zalesionych.
Translacja stała się to możliwe dzięki rezygnacji dotychczasowego plebana Alberta, który został kanonikiem regularnym, oraz z inicjatywy księcia żagańskiego Przemka i przy aprobacie biskupa wrocławskiego Tomasza II. W wyniku tego porozumienia przybyli do Żagania kanonicy zachowali wszystkie uprawnienia, jakie przysługiwały do tej pory kościołowi parafialnemu, a więc: dochody, prawo do użytkowania 3 kaplic w obrębie parafii.
Prepozytura w Nowogrodzie pozostała jedną z kilku placówek podległych klasztorowi w Żaganiu. Klasztor posiadał jeszcze prepozytury w Bytomiu nad Odrą, Warżynie i w Zielonej Górze.
Zmiana miejsca zamieszkania okazała się bardzo szczęśliwa dla kanoników regularnych. Na przełomie XII i XIV wieku znacznie powiększyły się ich dochody i włości. Dzięki licznym nadaniom ze strony miasta Żagania jak i samych mieszczan spowodowały, że klasztor mógł się bez większych problemów rozwijać.

Stosunki z władzą świecką

W latach 1217–1342 klasztor żagański cieszył się opieką i pomocą książąt. Opactwo w Żaganiu wraz z prepozyturami w okresie rozbicia dzielnicowego wchodziło w poszczególnych jego okresach w skład wielu księstw. Stosunki jakie zakonnicy utrzymywali z władza świecką były poprawne. Serdeczne stosunki z książętami trwały do 1342 r., kiedy następcą zmarłego Henryka IV Wiernego został książę Henryk V Żelazny.

O stopniu niepokojów między opatem a księciem może świadczyć fakt, że gdy jeszcze w 1343 r. klasztor odkupił młyn wodny od Żagania, książę Henryk V Żelazny zabrał go i zażądał potwierdzenia darowizny. Polecił także ściągać podatki w dobrach klasztornych, uwięził braci klasztornych i żądał wykupu. Książę wtrącał się także w wybór opata Mikołaj I Weintruda (1365–1376). Wreszcie pojawił się spór o wieś Stanów koło Żagania, którą opat nabył w 1368 roku. Książę protestował. Dopiero po śmierci księcia Henryka V Żelaznego (zm. 1369 r.), zakon został prawowitym właścicielem wsi, ale musiał zapłacić w formie rekompensaty synom księcia 150 grzywien.

Po śmierci Henryka V jego trzej synowie : Henryk VI Senior, schorowany Henryk VII Rumpold (Średni) oraz Henryk VIII Wróbel, rządzili początkowo wspólnie. Bracia podzielili księstwo dopiero w 1378 r. Najstarszemu przypadło księstwo żagańskie z Żaganiem, Krosnem Odrzańskim i Świebodzinem3. Stosunki z nowym księciem układały się poprawnie. Henryk VI nie hamował rozwoju klasztoru. Dzięki temu opactwo zyskiwało nowe ziemie i znacznie się wzbogaciło.

W latach 1393–1394, najmłodszy książę Henryk VIII Wróbel, zjednoczył na krótko ziemię głogowską. Dość swobodny styl życia jaki prowadził spowodował, że popadł w długi. Starał się je spłacić ściągając pieniądze z klasztoru żagańskiego. Opat Ludolf z Einbeck (1394–1422) ekskomunikował go, a po śmierci w 1397 r. kazał wydobyć trumnę z ziemi i trzymać osiem dni na powietrzu.

Z powyższego rozważania widać, że klasztor kanoników regularnych od chwili powstania odgrywał dużą rolę w swoim regionie. Warto ten temat pogłębić. Zainteresowanych odsyłam do bibliografii. Być może z czasem jeszcze coś dopiszę.

Bibliografia:
Pobóg-Lenartowicz A., Kanonicy Regularni na Śląsku. Życie konwentu w śląskich klasztorach kanoników regualrnych w średniowieczu, Opole 1999
Kapłon M., Książęta śląscy a klasztor kanoników regularnych w Żaganiu w latach 12127-1439, „Acta Universitatis Wratislaviensis No 126, Historia [z.] 19, Wrocław 1970
Dla znających łacinę polecam dostępny w internecie na stronach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu: Catalogus abbatum Saganensium, wyd. A.G. Stenzel, Scriptores rerum Silesiacarum, t.1, Breslau 1835