Co w gminie Brody bywało?
ze źródeł nie tylko pisanych. Autor : Paweł Kotlewski

Obszary współczesnej gminy Brody od wieków stanowią nierozerwalną część historycznych Łużyc Dolnych. W przeszłości poszczególne wsie gminy przynależały do różnych właścicieli. Od upadku Napoleona, a dokładniej po Kongresie Wiedeńskim do czasów III Rzeszy Niemieckiej, Łużyce Dolne, wchodziły w skład państwa pruskiego - prowincji Brandenburg. Wcześniej należały do władców Polski, Czech, książąt dzielnicy śląskiej. Od 1648 natomiast podlegały elektorom saskim. Po 1945 r. gmina Brody stała się ojczyzną osiadłych tutaj Polaków.

W okresie plemiennym Słowianie w noc przesilenia letniego obchodzili święto ku czci bożka miłości Kupały. W czasach pierwszych chrześcijańskich władców Polski pogańskie święto zastąpiono sobótką świętojańską, czy też nocą św. Jana od której wywodzi się inna nazwa świetlików tj. robaczki świętojańskie. Występowanie w danym środowisku tych niezwykłych żuczków (Phausis splendidula, Lamphiris noctiluca) świadczy o jego pierwotnym charakterze. Pod koniec czerwca w parku brodzkim obserwować można to niezwykłe zjawisko przyrody.

W roku 1790 ówczesny pan na Brodach i Forście, wieloletni starosta Warszawy, generał artylerii koronnej Alojzy Fryderyk von Brühl, odznaczony przez króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego orderem „Orła Białego” wyreżyserował w parku w Brodach plenerową sztukę Szekspira pt. „Sen nocy letniej”. Wydarzenie odbiło się echem w Europie. Bajkowych scen dostarczył oczywiście brodzki park.

Jego początków upatrywać należy o wiele wcześniej, bo ok. roku 1670 kiedy to panem Brodów został Ulrich von Promnitz.

Profesor Jerzy Piotr Majchrzak twierdzi, iż mieszkający przez dwadzieścia lat na emigracji w Dreźnie Józef Ignacy Kraszewski przyjaźnił się z przedstawicielem rodziny von Wiedebach z Biecza. Autor „Starej baśni”, nazywany przez znawców „Tytanem polskiej literatury” był również twórcą dwóch innych powieści historycznych pt. „Brühl” i „Starosta warszawski”. Kto wie, przyjaźniąc się z Wiedebachem, pisząc o Brühlach może odwiedził również dawne miasteczko PfŁ‘rten?
Faktem jest, iż prawnuczką ukochanej córki królewskiego ministra z Brodów Henryka von Brühla Amelii von Brühl Mniszchowej była Eliza z Branickich – żona twórcy „Nieboskiej komedii” – narodowego poety i dramatopisarza polskiego, Zygmunta Krasińskiego.
Przez Brody przebiegały ścieżki Wielkiej Emigracji po powstaniu listopadowym i styczniowym. Wymieniony profesor utrzymuje, iż emigranci zatrzymywali się najczęściej w nieistniejącym już dziś hotelu „Pod Białym Orłem”.
Jedną z największych atrakcji gminy Brody jest kościół w Bieczu zaprojektowany przez królewskiego architekta George’a Bähra, na wzór niedawno odbudowanego Frauenkirche w Dreźnie. W kryptach kościoła w Bieczu spoczywa najprawdopodobniej Helena Mielęcka, żona Fryderyka von Wiedebacha. Prot Mielęcki, brat Heleny i Katarzyny Weroniki, służył jako porucznik w korpusie powstaniowym generała Chłapowskiego podczas powstania listopadowego.

Wielką atrakcją gminy jest również kościół w Kole, w którym oprócz barokowego prawie trzystuletniego ołtarza braci Drenßigmarck, podziwiać można dzwon ufundowany w roku 1440, czyli w trzydzieści lat po słynnej bitwie pod Grunwaldem.
Przed II wojną światową ówcześni mieszkańcy miasteczka Brody/PfŁ‘rten nazywali je „Perłą Dolnych Łużyc” (Die Perle der Niederlausitz), natomiast rozciągający się za dziedzińcem pałacu Brühlów park – „Ogrodem Łużyc”.

Z dawnej świetności Brodów i okolic do dnia dzisiejszego ocalało niewiele, przede wszystkim pamięć. Pamięć o ludziach, niezwykłych miejscach, wyludnionych wsiach, nieistniejących pałacach, parkach, oranżerii, rzeźbach, pomnikach, grobowcach, czy olśniewających pomieszczeniach.

W wydanej w 1938 roku publikacji dowiedzieć się możemy o wywczasach i spacerach pośród egzotycznej roślinności i czystego powietrza, nie przemierzonych lasach, orzeźwiających jeziorach i stawach, stadionie przy plaży i wielu innych czekających na turystów atrakcjach z Brodów.

O „Perle Dolnych Łużyc” informuje artykuł przygotowany przez Urząd Miasta PfŁ‘rten w 1938 roku, autorstwa ówczesnego burmistrza niejakiego Tschisgale we wstępie do brodzkiego spisu numerów domów i nazwisk ich mieszkańców zamieszczonym w „Księdze adresów powiatu żarskiego”.

Do czasów współczesnych zachowały się fragmenty, a raczej ich opisy, księgi parafialnej kościoła ewangelickiego w Brodach. Najstarszy wpis pochodził w niej z roku 1699. Wiele istotnych informacji dotyczących gminy Brody, przede wszystkim jednak przedwojennej gminy ewangelickiej Pförten, podaje ostatni pastor tej parafii w książce pt. „O czym opowiada księga parafialna z Brodów”. W wydanej w 1993 r. w Berlinie niemieckiej publikacji zawarte są m. in. odpowiedzi na następujące pytania: Co oznacza i skąd pochodzi nazwa miejscowości? Jak nazywali się właściciele Brodów, Biecza, Zasiek, Brożka? W której wsi gminy Brody i kiedy wybudowano pierwszy kościół? Kiedy i w jakich okolicznościach powstał w Brodach, fragmentarycznie zachowany do naszych czasów cmentarz ewangelicki? Czy w Brodach funkcjonowało bractwo kurkowe? W którym wieku Brody otrzymały prawa miejskie? Czy zachowały się do naszych czasów starsze księgi parafialne od tej z początku XVIII wieku? Jak nazywali się, skąd pochodzili i jak wyglądało życie codzienne kolejno następujących po sobie pastorów i ich rodzin z Brodów do 1945 roku? Ile wsi należało do parafii ewangelickiej Pförten? Ile razy i w jakich okresach nękały Brody wielkie pożary? Jak wyglądały Brody i życie tutejszych mieszkańców długo przed reformacją i zaraz po niej, w trakcie trwania wojny trzydziestoletniej, w momencie zakupu tutejszych ziem przez hrabiego Henryka Brühla, panowania królów z dynastii saskiej, wojen śląskich, wojny siedmioletniej, po Kongresie Wiedeńskim itd?
Ostatni tutejszy pastor napisał o Brodach również kilka wierszy. Oto jak zatytułował poszczególne rozdziały swojej książki: wiersz pt. „Moje Brody”; wiersz pt. „Brodzkie piękno”; I. Tytułem wstępu: Z najdawniejszej przeszłości Brodów; II. Krystian Marcin Sorgenfrey – pastor z Brodów; III. Kronikarz Brodów; IV. Krystyna Fryderyka Justyna Freudenreich; V. O fatum nad życiem pewnej kobiety; VI. O dziecku bez nazwiska; wiersz pt. „My dzieci Dolnych Łużyc”; Posłowie.
W innym niemieckim wydaniu pt. „Dzieła sztuki powiatu żarskiego i miasta Forst” z 1939 roku odnaleźć można wiele unikatowych, przedwojennych, doskonałej jakości zdjęć m. in. wnętrz kościołów ewangelickich w Kole i Brodach, przedwojennej bryły tych kościołów oraz w Jeziorach Dolnych, pałaców w Brodach, wnętrz pałacu Brühlów, drewnianych ołtarzy i rzeźb z Koła i Brodów wchodzących wówczas w skład zbiorów pałacowych, pod osobistą pieczą Fryderyka Józefa von Brühla i wiele innych dotyczących architektury Brodów (zdjęcie lotnicze), Koła, Jezior Dolnych, części Zasiek i Proszowa. Ponad to autorzy powyższego dzieła szczegółowo zinwentaryzowali i opisali wyposażenie kościołów w Kole, Jeziorach Dolnych, Brodach począwszy od naczyń liturgicznych, przez rzeźby, obrazy, ołtarze i ich fundatorów oraz wykonawców, a skończywszy na odszyfrowaniu inskrypcji na poszczególnych dzwonach i podaniu ich wieku! Dzieło napisane zostało pismem gotyckim. Przedstawia plany architektoniczne wymienionych budynków sakralnych, jak również miejscowości: Brody, Jeziory Dolne, Suchodół, Jeziory Wysokie, Nabłoto z XVIII w., plan domu z Przedmieścia Marianny w Brodach z 1761 r., plan dziedzińca pałacowego (XVIII w.), plan pałacu Promnitzów i Brühlów z ogrodem, oranżerii z parku w Brodach. Opowiada także o niektórych, kutych w kamieniu nagrobkach, pomnikach i ich epitafiach, jako dziełach sztuki, m. in. z cmentarzy trzech wymienionych wyżej wsi.
Kilkutomowe, niemieckie dzieło wydane w 1999 roku pt. „Majątki ziemskie Dolnych Łużyc i ich właściciele” traktuje o historii powiatów: żarskiego, krośnieńskiego i gubińskiego. Autor drobiazgowo opisuje w nim m. in. historię majątków oraz genealogię panujących na nich rodów: von Wiedebachów z Biecza, von Maxenów z Jezior Dolnych, von Kalckreuthów i von Dallwitzów z Koła.
Historię Brodów ze szczególnym uwzględnieniem czasów brühlowskich opisuje wydana również w Niemczech w roku 2003 publikacja pt. „Hrabia Henryk von Brühl i majorat Forst – Brody”. W Niemczech napisano także szczegółową biografię królewskiego ministra Henryka von Brühla pt. „Hrabia Henryk von Brühl. Obraz życia i epoki“ Monachium, Berlin 2000 rok (437 stron!).
Zachowało się drzewo genealogiczne rodu von Brühl począwszy od końca XVII wieku do czasów obecnych. Na jego podstawie ustalić można daty urodzin i śmierci pochowanych na nie istniejącym, rodzinnym cmentarzu tego rodu w Brodach.
Istnieje publikacja dotycząca historii bunkrów zasieckich, zawierająca mapy i dokumenty z tamtych czasów.
Przetrwały także mapy topograficzne gminy Brody z 1939 roku, spis powszechny ludności powiatu żarskiego z 1867 roku, jak również setki widokówek oraz zdjęć pochodzących z końca XIX i pierwszej połowy XX wieku z Brodów i okolic. W przeważającej części wspomniane widokówki i zdjęcia dotyczą wyglądu pałacu i parku Brühlów w Brodach. Ukazują pejzaże jeziora z wyspami, przedwojenny kościół, Zacisze Krystyny, wąwozy, rzeźby, fontannę z widokiem na plażę itd. Przedstawiają niegdysiejszy wygląd współczesnych ulic Wolności, Rynek, Traugutta, Plac Zamkowy, Szkolną, Górną, Kilińskiego, jak również wnętrza pałacu, zdjęcia lotnicze Brodów w tym parku itd.


Do najciekawszych przedwojennych zdjęć i wizerunków z Brodów zaliczyć należy:

1. Zdjęcia ślubne hrabianki Marii de Viktorii von Brühl i hrabiego Georgea von Nostitz-Rieneck z 1940 roku.
Zdjęcie przedstawia ostatniego właściciela majątku Fryderyka Józefa von Brühla prowadzącego swą córkę
do ślubu. Cztery siostry i brata w/w hrabianki wraz z partnerami m. in. na tarasie od strony parku.
2. Wygląd majątku rodziny Jeschke i von Troilo wraz z willą (obecny budynek szkoły) i budynkiem
niegdysiejszego browaru.
3. Drewniany mostek na wąwozach.
4. Pochód podczas święta strzelców z Brodów.
5. Wygląd klatki schodowej, jadalni, porcelany Kändlera z pałacu w Brodach.
6. Leśniczówki na tzw. Wielkiej Gwieździe z końca XIX wieku wraz ze zbiorowo ustawionymi uczestnikami
polowania.
7. Widok fontanny na tle jeziora z tarasu od strony parku w Brodach.
8. Wizerunek wysokiej klasy obrazu olejnego przedstawiającego scenę rodzajową z wiatrakiem na tle
przedwojennego miasteczka Brody.
9. Wizerunki Henryka von Brühla, Marii Anny Kolowrath-Krakowskiej, Amelii von Brühl Mniszchowej, Alojzego
Fryderyka von Brühla, Hansa Moritza von Brühla, Fryderyka Stefana von Brühla, Fryderyka Franza von Brühla,
Fryderyka Józefa von Brühla, Fryderyka Augusta von Brühla, Fryderyka Leopolda von Brühla, Marii Sophii
Anny von Brühl Nostitz – Rieneck, Marii Berthy Sidonii von Brühl Schall-Riaucour, Marii Josephy Pauli von
Brühl Fürstenberg, Marii Margarethy Elisabethy von Brühl Nagel-Doornick, Marii Elisabethy hrabiny von Korff
genannt Schmising-Kerssenbrock, Johanny von Meran.