Jak powstała nazwa "Jaś i Małgosia" ?
Narodziła się tuż po wojnie, sprowokowana charakterystycznym wyglądem obu kamieniczek. Ową żartobliwą nazwę nadali mieszkańcy miasta widząc w domkach dwie postacie trzymające się za ręce. Tak jest do dzisiaj, każdy mieszkaniec miasta wie "od urodzenia" gdzie znajduje się "Jaś i Małgosia" :-). Są atrakcyjnym elementem turystycznym i historycznym Wrocławia. Służą nam wszystkim dzięki swojej dostępności i położeniu.
Opis zaczniemy od bramy spajającej oba urocze budynki. Z pierwotnych bram cmentarnych prowadzących na przykościelny cmentarz została do dziś tylko jedna, południowo - wschodnia. Została wzniesiona najprawdopodobniej w XV wieku, brama ta miała rozmiary podobne do dzisiejszej. Przetrwałą w takim stanie do XVIII wieku, kiedy to została przebudowana (1728) przez architekta Krzysztofa Hacknera w formach barokowych.
Zmieniony w kształcie otwór bramy ujęty został w kamienne imposty i archiwoltę ze zwornikiem ozdobionym rzeźbą przedstawiającą główkę putta, a całość ujęta w parę pilastrów toskańskich na cokołach. Zwieńczona została wygiętym gzymsem barokowym z kartuszem podtrzymywanym przez dwa putta i flankowanymi kamiennymi wazonami po obu stronach.
Napis na kartuszu głoszący, że "Mors Ianua Vitae" (Śmierć bramą życia) wskazuje na jej cmentarny charakter.
Kiedyś brama była zamykana wrotami, po których dziś żaden ślad się nie ostał.
Kamieniczka "Jaś" (ul. św. Mikołaja 1)
Kamieniczka dziś składa się z dwóch dawnych domków: nr 1 - trzyokiennego i nr 2 - nieco wyższego jednookiennego połączonych w jedną całość, stanowiącą resztkę południowej pierzei dawnego zespołu domków altartystów. Najprawdopodobniej kamieniczka została wzniesiona w oparciu o mur cmentarny w XV wieku. Obecną wysokość trzech kondygnacji i dwuspadowy dach kamienica otrzymała w wyniku nieznanej bliżej przebudowy, prawdopodobnie w końcu XVI wieku. Gładkie elewacje urozmaicone niewielkimi oknami w prostych, kamiennych obramieniach, ze sfazowanymi krawędziami ujęte z obu stron prostymi ścianami szczytowymi, zwieńczonymi ceglanym gzymsem uskokowym.
Pierwotnie wnętrze domu składało się z trzech izb, ze schodami w środkowej, a w połowie XIX wieku zostało rozszerzone o izbę wspomnianego domu od strony zachodniej. W latach 1959 -1960 przeprowadzono remont adaptując budynek na siedzibę TMW (projekt i nadzór mgr inż. arch. Emil Kaliski).
Kamieniczka "Małgosia" (ul. Odrzańska 40)
"Małgosię" zbudowano w XV wieku. Była pierwszą w ciągu jednakowych, półtorakondygnacyjnych domków, wzniesionych wzdłuż wschodniej części cmentarza. Gruntowna przebudowa w 1564 roku, jak wynika z daty zachowanej narenesansowej kracie okiennej i analizy stylowej wielu zachowanych detali, zmieniła zupełnie wygląd kamieniczki. Budynek otrzymał wtedy drugie piętro i dwuspadowy dach z trzema szczytami od strony ulicy Odrzańskiej. Elewacja południowa została zwieńczona wysokim szczytem o charakterze manierystycznym, ozdobionym kamiennymi sterczynami. Właśnie z tego okresu pochodzą kamienne obramienia okien parteru i dwóch pięter oraz koszowa krata w oknie parteru, ozdobiona godłem złożonym z dwóch skrzyżowanych kluczy i młotka oraz datą z inicjałami "D 1564 H". Manierystyczny portal główny z drzwiami okutymi blachąz z tłoczonym motywem orłów śląskich z koroną świadczy o wcześniejszym wykonaniu - na początku XVI wieku.
Podczas w/w przebudowy w narożniku od strony Rynku wmurowano granitową głowicę kolumny romańskiej pochodzącą ze zburzonego w 1526 roku opactwa na Ołbinie (obecnie w Muzeum Architektury). We wnętrzu dom zachował szereg zabytkowych detali architektonicznych z okresu przebudowy renesansowej, głównie w części od strony Rynku. Zachował się na parterze częściowo drewniany strop belkowy o prostych sfazowanych belkach, ozdobionych ornamentem roślinnym w kolorach czarno - białych. Fragment złożony z czterech autentycznych belek został uzupełniony podczas rekonstrukcji surowym drewnem. W całości zachowały się stropy w południowych izbach na I i II piętrze. Po 1740 roku nastąpiła ostatnia przebudowa o charakterze barokowym, w wyniku której kamieniczka uzyskała swój obecny wygląd. Nadbudowano trzecie piętro, wzbogacono architekturę elewacji, ozdobiono sztukaterią barokową. W zachodniej elewacji przybył kamienny, barokowy portal. W latach 1972 -1975 przeprowadzono restaurację kamieniczki w/g projektu i nadzoru Emila Kaliskiego. Budynek otrzymało TMW a w trakcie prac remontowych dokonano odkrycia wielu zdobień i elementów renesansowego wystroju kamienicy.
Kamieniczka (ul. Odrzańska 39)
Najmniej znana bo bez nazwy - "przyklejona" do "Małgosi" od północy. Podobnie jak jej sąsiadka była w XV wieku domkiem altarystów (osoby obsługujące świątynie). Pochodzi z tego samego czasookresu i przechodziła zmiany architektoniczne nadajacej jej zdobienia i klimat renesansu. Ostateczną formę architektoniczną przybrała na początku XIX o czym świadczą skromne elewacje podzielone poziomymi gzymsami. Jedynym stylowym detalem architektonicznym jest barokowy portal w zachodniej elewacji.
W 1972 - 1975 podczas prac konserwatorskich pomieszczenia obu kamieniczek zostały połączone stanowiąc do dziś jedną całość funkcjonalną.
bonczek/hydroforgroup/ 2005 - na podstawie "Kalendarz Wrocławski 1980"
